Instytut Archeologii UW od 2001 r. prowadzi badania archeologiczne w Ptolemais, ważnym, portowym mieście grecko-rzymskim w Cyrenaice (Libia). Oprócz prac nad nowym planem miasta i założeniami urbanistycznymi, według których zostało ono założone w III w. p.n.e., prowadzone są wykopaliska w centralnej części miasta niedaleko słynnego Palazzo delle Colonne.
Ich celem jest poznanie zabudowy mieszkalnej w jednej z insul i tym samym wniknięcie w życie mieszkańców miasta aż do pojawienia się w nim Arabów w poł. VII w. n.e. Do tej pory udało się odsłonić jeden dobrze zachowany, duży dom z początków III w. n.e. z rozbudowaną, bogato dekorowaną częścią reprezentacyjną, skupioną wokół czterokolumnowego perystylu. Dziedziniec domu oraz jadalnie i pokoje recepcyjne wyłożone zostały mozaikami ozdobionymi wzorami geometrycznymi oraz panelami ze scenami figuralnymi, wśród których na szczególną uwagę zasługuje scena ze śpiącą Ariadną w obecności Dionizosa i jego orszaku. Na mozaikach w perystylu i w triclinium upamiętniono także imię Leukaktiosa, jednego z właścicieli domu. Ściany poszczególnych pomieszczeń dekorowane były dobrze zachowanymi kolorowymi freskami, które naśladują okładziny z różnych gatunków marmurów, ułożone we wzory geometryczne. Tym niemniej na niektórych ścianach występują także motywy figuralne, m. in. wizerunki ptaków.
Na południe od tych reprezentacyjnych pokoi odsłonięto kompleks mieszkalno-gospodarczy z pomieszczeniami skupionymi wokół atrium. Niektóre z nich pełniły funkcje magazynowe z dużymi zbiornikami do przechowywania płodów rolnych. Tutaj też odkryto kilka cystern, które zaopatrywały w wodę dom, a w których odkryto nie tylko zespoły ceramiki kuchennej, ale i fragmenty cennych, marmurowych rzeźb.
Dzieje tego domu, jak i całego miasta regulowały trzęsienia ziemi, które cyklicznie nawiedzały Cyrenajkę, m. in. ok. poł. III w. i w 365 r. n.e. Wyznaczały one kolejne fazy przebudowy i sprawiły, iż w IV w. n.e. ta elegancka siedziba miejska przestała już funkcjonować. Trzęsieniu ziemi zawdzięczać należy także odkrycie skarbu monet z II-III w.n.e. w jednym z pomieszczeń części gospodarczej.
Życie miasta toczyło się jednak dalej i koncentracji wielu cystern w tej części insuli, czyli dostępności do wody należy zawdzięczać fakt zlokalizowania tutaj warsztatów ceramicznych produkujących naczynia kuchenne i lampki oraz warsztatu metalurgicznego, działających w IV-VI w. n.e. Z tego późniejszego okresu w dziejach miasta pochodzi także luksusowy dom w północnej części insuli, z którego udało się odsłonić dużą salę z mozaiką geometryczną o pięknych, kolorowych wzorach z IV w. n.e.
Chociaż w Ptolemais działające wcześniej misje włoskie, amerykańskie i angielskie odsłoniły już kilka domów, to jednak po raz pierwszy realizowany jest szerszy projekt przebadania całej insuli tak, aby lepiej poznać funkcjonowanie zabudowy miejskiej w całym okresie istnienia miasta od III w. p.n.e. do VII w. n.e.
Ważną częścią działalności polskiej misji są prace konserwatorskie nad odkrytymi mozaikami, malowidłami, monetami, rzeźbami tak, aby przygotować je do ekspozycji muzealnej. Odbywają się one we współpracy z Libijczykami i mają na celu pokazanie, iż w działalności archeologicznej nie mniej ważna od celów naukowych jest ochrona dziedzictwa, w tym przypadku światowego.
Jerzy Żelazowski