Dzięki różnorodnej aranżacji dekoracji mozaikowej posadzek pomieszczeń domów greckich i rzymskich jesteśmy dziś w stanie z dużym prawdopodobieństwem określić funkcję pomieszczeń, o czym przypomniał ostatnio Pierre Gros (L’architecture romaine, wyd. A. et J. Picard, Paryż 2001) w najlepszej dotychczas syntezie architektury rzymskiej wydanej przed ośmiu laty we Francji. Dzięki układowi architektonicznemu poszczególnych pomieszczeń i ich dekoracji, w szczególności mozaikowej, udało się z dużym również prawdopodobieństwem ustalić ich funkcję i przeznaczenie jakie posiadały w „Domu Leukaktiosa”. Nie jest zaskoczeniem, że przedsionek do którego wchodziło się od ulicy i który prowadził do prywatnego małego balneum (pomieszczenie typu łaźnia; wcześniej pomieszczenie to interpretowane było jako kuchnia) oraz do małego dziedzińca z którego z kolei wchodziło się do małej sali recepcyjnej i na duży dziedziniec pokrywała geometryczna mozaika czarno-biała. Podobną sytuację mamy na małym dziedzińcu. Charakter tej dekoracji jest skromny. I również podobny charakter ma dekoracja posadzkowa drugiego dziedzińca, o powierzchni ok. 85 m2. To tak zwane atrium tetrastylowe (czterokolumnowe), rzeczywiste serce „Domu Leukaktiosa”, składało się z wewnętrznego niezadaszonego basenu (impluvium) otoczonego z czterech stron zadaszonymi portykami; całość była zdobiona mozaikami geometrycznymi czarno białymi o stopień bogatszymi niż poprzednich sal. Atrium zaopatrywało budynek w wodę deszczową, ale było również źródłem światła i świeżego powietrza dla mieszkańców domu. Portyki prowadziły do większości pomieszczeń na parterze, a na piętro prowadziły schody.

Inaczej dekorowano pomieszczenia o szczególnym znaczeniu dla właściciela domu. I tak mała sala z szerokim wejściem typu eksedra zdobiła kolorowa mozaika o motywie plecionej maty. Ta malutka sala recepcyjna służyła do ugoszczenia interesantów i osób, które przychodziły na krótkie wizyty do właściciela domu i jego żony. Dzięki układowi dywanów mozaikowych była możliwa identyfikacja głównego triclinium (sala jadalna), andronu, gdzie zasiadał właściciel domu (zapewne czasami ze swoją małżonką), o potencjalnej funkcji również małego triclinium, które jest również eksedrą (salą z szerokim wejściem). Naprzeciw andronu/triclinium znajduje się pomieszczenie o funkcji ginaeceum, czyli sali zarezerwowanej dla żony właściciela jej małych dzieci oraz córek. Wzdłuż jednej ze ścian tego pomieszczenia prowadziło od ulicy specjalne wejście dla służby oraz mieściło się tam pomieszczenie z kuchnią. Od portyku północnego, mniej reprezentacyjnego i węższego od trzech pozostałych, wchodziło się do kilku cubicula czyli sypialni (R17, R12; do R13 wchodziło się od andronu R14). Były to niewielkich rozmiarów pomieszczenia o posadzkach z zaprawy cementowej, które w starożytności mogły być przykrywane matami. Na piętrze znajdowało się co najmniej jedno pomieszczenie dekorowane mozaiką figuralną otoczoną geometryczną ramą. Opowiada ona o ukrywającym się Achillesie pośród dziewcząt u króla Likomedesa na Skyros. Mozaika ta, w relatywnie długim czasie po opuszczeniu domu przez rodzinę właścicieli spowodowanego prawdopodobnie trzęsieniem ziemi, obsunęła się wraz ze stropem rozbijając się w setki fragmentów, zachowane w relatywnie dobrym stanie. Mozaika ta musi być w niedługim czasie zrekonstruowana i odtworzona.

Fot.1 Widok “Domu Leukaktiosa” z lotu ptaka

Posadzki „Domu Leukaktiosa” były pokryte w dużej części mozaikami geometrycznymi typu opus tesselatum. Najskromniejszą, gdyż mozaikę z dużych białych tesser bez żadnych wzorów, zastosowano w balneum. Skromnej dekoracji geometrycznej, czarno-białej mozaiki użyto w miejscach, po których tylko chodzono (westybul, mały dziedziniec i portyki) lub które znajdowały się na peryferiach pomieszczeń i które po części lub całkowicie były przysłaniane meblami (R4 eksedra recepcyjna, R14 andron/triclinium, R1 triclinium i R9 gynaeceum). Mozaiki zdobiące w zasadzie wszystkie pomieszczenia miały formę dywanów prostokątnych bardziej lub mniej wydłużonych, które dostosowywane były do kształtu pomieszczenia które zdobiły. Wyjątek stanowi kształt dywanu w małym dziedzińcu, gdzie jego forma została dostosowana do obecności piedestału kaplicy lub posągu. W salach reprezentacyjnych (R4 salon recepcyjny, R1 triclinium, R 14 andron/małe triclinium) lub salach bądź to miejscach o specjalnym przeznaczeniu (R6 impluvium, R9 gynaeceum), znajdowały się mozaiki geometryczne wzbogacane obrazami figuralnymi typu pseudo emblemy. W jednym przypadku mamy najprawdopodobniej do czynienia nawet z emblemata wykonaną na pograniczu technik opus vermiculatum i opus tesselatum (R1 triclinium). Otaczały je bogate, kolorowe, o różnorodnych motywach, geometryczne ramy.

Fot. 2

Lista mozaik zdobiących „Dom Leukaktiosa”:

Sala R18/R22 (westybul; (Fot.9)

Dywan, otoczony jest dwiema czarnymi obwódkami oddzielonymi białym pasem. Składa się on z przecinających się, w poprzek, pod kątem prostym czarnych linii zbudowanych z łusek, które tworzą oktogony z wklęsłymi bokami.

Sala R11 (mały dziedziniec; (Fot.3)

Dywan otoczony potrójną czarną linią, która ogranicza pole o kompozycji czarnych linii tesser postawionych na rogu, ułożonych diagonalnie i krzyżujących się pod kątem prostym.

Fot. 3

Sala R4 (eksedra recepcyjna; Fot.2)

Początkowo sala ta jak i poprzednia (R11) były niesłusznie interpretowane jako jadalnie. Dywan kolorowy o motywie plecionej maty otoczony kilkoma liniami białymi i czarnymi oraz motywem zębów piły o tej samej grze kolorów.
Sala R6/R19 (atrium)

Mozaiki geometryczne czarno białe zdobią praktycznie całą powierzchnię posadzek czterech portyków i impluvium.

Fot. 4

Portyki (Fig.1,4 i 5)

Do dekoracji portyków wykorzystano tylko dwie kompozycje geometryczne, a więc powtarzające się dwukrotnie w dwóch skrzydłach dziedzińca. Jeżeli tylko jeden dywan zdobi każdy z trzech portyków, to portyk północny zdobią dwa mniejsze i wąziutkie dywany pomiędzy którymi zrobiono odstęp dla wylotu cysterny. Dwa portyki zdobi kompozycja białych owali, nie stykających się, ułożonych ukośnie i krzyżujących się. Czarne pola utworzone przez nie składają się na przemian z małych i dużych kwadratów z wklęsłymi bokami. Dywan otoczony jest czarnym i białym pasem, a całość otacza biały pas wypełniający przestrzeń graniczną portyków (t. zw. pas uzupełniający).
Druga kompozycja to białe sześcioboki stykające się rogami i tworzące na przemian czarne czteroramienne gwiazdy i kwadraty. Te ostatnie mają wpisane białe kwadraty postawione na rogu. Również sześcioboki są zdobione czarnymi kwadratami. Dywan otacza czarna linia, a całość otacza biały pas uzupełniający.

Fot. 5

Impluvium (Fig.1)

Basen zdobi kompozycja koncentryczna pseudo tarczy trójkątów wpisanych w kwadraty, podzielona na cztery sektory tworząc szachownicę. Środkowe kwadraty wyznaczają osie pomiędzy sektorami i wpisane są w nie duże równoboczne białe trójkąty. W środku w wydzielonym kwadratowym polu wpisany jest okrąg, w którym z kolei znajduje się wieniec laurowy polichromiczny z inskrypcją po grecku EYTΙXΩΣ ΛEYKAΚTIΩ, życząca powodzenia Leukaktiosowi. Życzenie powodzenia skierowanego dla właściciela domu wypowiadali wchodzący do atrium i kierujący się do Sali R14 (andron).

Fot.6

Sala R14 (andron/triclinium; Fot.6)

Mozaika składa się z szerokiego zewnętrznego nieregularnego pasa w kształcie litery Π, gdzie szersza część była zapewne przeznaczona na łoże pana domu, przed którym stawiano stolik i podnóżek, zaś obok, mógł znajdować się fotel pani domu tak jak to widzimy na kilku malowidłach grobowych cyrenajskich. Prawdopodobne jest, że dostawiano z boku dwa łoża dla gości. Dwukolorowa, czarno biała, kompozycja składa się z diagonalnie przecinających się pod kątem prostym małych soczewek i kwadratów stykających się rogami zawartymi w dużych soczewkach. Kwadraty wypełnione są swastykami lub t. zw. diamentami. Następnie znajduje się wewnętrzne kwadratowe pole, otoczone podwójnym warkoczem, o bogatych motywach geometrycznych, poszerzone po bokach o dwa wąskie pasy wypełnione prostokątami i trójkątami. Dywan ten składa się z kompozycji t. zw. plastra miodu tworzącego przecinające się dwunastoboki. Figury geometryczne sześcioboków, kwadratów i trójkątów wypełnione są różnorodnymi kolorowymi motywami Wewnątrz, naprzeciw wejścia, znajdowała się okrągła pseudo emblemata zniszczona w starożytności.

Fot.7

Sala R9 (gynaeceum; Fot.7)

Sala ta interpretowana była jako triclinium, jednakże szereg argumentów wyklucza tę identyfikację. Wiele argumentów przemawia za interpretacją tej sali jako pomieszczenia przeznaczonego dla pani domu. W pomieszczeniu tym znajduje się wylot małej cysterny (ok. 20 m3). Dywan mozaikowy składa się z pasa uzupełniającego ozdobionego wijącym się bluszczem. Bordiura zewnętrzna polichromiczna składa się z sześcioboków i kwadratów. Sześcioboki wypełnione są podwójnym warkoczem i dwiema peltami. Wewnętrzną ramę komponuje motyw szachownicy z wpisanymi trójkątami równobocznymi w czterech kolorach, wykonanych tak, aby zobaczyć kwadraty. Rama ta otacza pseudo emblemę figuralną ze sceną odkrycia śpiącej Ariadny przez Dionizosa, któremu towarzyszy Satyr, Trofeus, Pan, Menada, Eros i pantera. Jest to czternasta mozaika rzymska z przedstawieniem tego mitu. Wszystkie one powstały w okresie od drugiej połowy II wieku do ok. końca IV wieku i pięć z nich pochodzi z zachodniej części cesarstwa rzymskiego, a reszta z jej części wschodniej.

Fot. 8

Sala R1 (triclinium; Fot. 8)

Sala ta nie jest salą recepcyjną jak przypuszczano wcześniej, a w rzeczywistości jest to triclinium. Zewnętrzny, czarnobiały, nieregularny szeroki pas mozaikowy w kształcie litery Π tworzy kompozycja ułożonych diagonalnie linii kwadratów postawionych na czubkach i przecinających się pod kątem prostym. W ten sposób, w utworzonych polach są wpisane kwadraty z t.zw. diamentami. Druga bordiura ma ten sam kształt co poprzednia, w formie litery Π. Tutaj z kolei wykorzystano motyw t. zw. łopatek klucza przemiennie podwójnego stojącego i pojedynczego leżącego oraz kwadratów wypełnionych t. zw. węzłem Salomona. Kolejna pole wewnętrzne w kształcie litery Π zbudowane jest z motywu meandrów swastyki, łopatek klucza i prostokątów w kolorach kontrastujących. Wewnątrz znajduje się emlemata figuralna otoczona bordiurą wijącej wstęgi wykonanej z wielką starannością. Panel figuralny ukazuje, dzisiaj można to stwierdzić bez wątpienia, postać Nike (Wiktorii) z rozwiniętymi skrzydłami, ukazanej w sposób stereotypowy, z tabula ansata, na której widnieje napis po grecku EYTΙXΩΣ ΛEYKAΚTIΩ życzący powodzenia Leukaktiosowi. Obraz ten był uszkodzony i naprawiany w starożytności, a imię poprzedniego właściciela zmieniono na imię nowego nabywcy domu (podobna zmiana imienia właściciela nastąpiła w atrium domu).

Fot. 9

Sala na piętrze
Połamane części mozaiki figuralnej z motywami geometrycznymi umożliwiają na razie wstępną i niekompletną identyfikację mozaiki. Mozaika figuralna otoczona jest ramą geometryczną składającą się m. in. z podwójnego warkocza i pofałdowanej wstęgi. Dzięki kilku inskrypcjom w języku greckim, identyfikacja kilku postaci na mozaice jest ułatwiona. Rozpoznajemy dzięki temu postacie z wątku mitu Achillesa na Skyros : Bryzeidę, Dejdameję, Odyseusza, Hippodameję (?), Achillesa, oraz winietę Partenonu.

Styl i datowanie
Na podstawie analizy stylistycznej motywów geometrycznych i figuralnych mozaik z „Domu Leukaktiosa”, a co za tym idzie studiów porównawczych mozaik w regionie Cyrenajki i prowincji cesarstwa rzymskiego, można stwierdzić, że posadzki mozaikowe zostały wykonane przez jeden z lokalnych zakładów mozaikowych należących do t. zw. szkoły cyrenajskiej. Wiele argumentów archeologicznych i stylistycznych wskazuje, że mozaiki te wykonane zostały mniej więcej w tym samym okresie czyli w latach 215-225 i były eksploatowane aż do opuszczenia domu około połowy III wieku po. Chr. (262 ?) związanego z trzęsieniem ziemi. Dom następnie był zajęty i użytkowany przez rzemieślników, a część mozaik została uszkodzona.

Dr Marek Tycjan Olszewski*
Warszawa, 20 kwietnia 2009 roku.

Bibliografia dotycząca dekoracji mozaikowej „Domu Leukaktiosa”:

●Tomasz Mikocki, New Mosaics from Ptolemais in Libya, Archeologia (Warszawa) 55, 2004 (2005), p. 19-30, pls I-X.
●Tomasz Mikocki, An Achilles Mosaic from the Villa with a View at Ptolemais, Archeologia (Warszawa) 56, 2005 (2006), p. 57-68, pls. I-IV.
●Marek Tycjan Olszewski, Images allusives : Dionysos et Ariane dans l’espace réservé aux femmes (gynécée) ? Le cas de Ptolémaïs et Cyrène en Cyrénaique, Actes du X Congresso Internazionale. Association Internationale pour l’Etude de la Peinture Murale Antique, Neapol 17-21 września 2007 (w druku).
●Marek Tycjan Olszewski, Mosaïques de pavement de la « Maison de Leukaktios » à Ptolémaïs en Cyrénaique (Libye). Essai d’identification des pièces, Archeologia (Warszawa) 58, 2007 (2009), p. 89-95.
●Marek Tycjan Olszewski i Piotr Zakrzewski, The Decoration of the dining Rooms at Ptolemais in Cyrenaique (Libya) in the Light of the last Researches, Actes du XIe Congrès Internationale pour l’Etude de la Mosaïque Antique, Bursa (Turcja) 16-20 października 2009 (w przygotowaniu).

*Marek Tycjan Olszewski, archeolog i badacz sztuki antycznej, od ponad dwudziestu lat specjalizuje się w problematyce dekoracji domów rzymskich, budynków publicznych i sakralnych. Liczne jego publikacje dotyczą w szczególności dekoracji mozaikowej i malarskiej w antyku grecko-rzymskim. Po ukończeniu doktoratu na uniwersytecie Sorbony paryskiej wykłada w Instytucie Archeologii UW. Związany jest od wielu lat z francuską Akademią Nauk (CNRS), Międzynarodowymi Towarzystwami Badań nad Mozaiką Antyczną (AIEMA) oraz Badań nad Malarstwem Antycznym (AIPMA) z siedzibami w Paryżu i Lozannie. Zaangażowany w badaniach nad mozaikami w Ptolemais od 2007 roku.