Wieloletnia działalność polskiej misji archeologicznej w Ptolemais przyczyniła się do odkrycia nie tylko architektonicznej zabudowy mieszkalnej w jednej z insul, ale także do wydobycia na światło dzienne niezliczonej ilości ceramiki, monet, zabytków metalowych i kościanych, jak również przynajmniej kilkuset fragmentów zabytków szklanych.
Zagadnienie wytwórczości, handlu i roli szkła w antycznej Cyrenajce jak dotąd nie było poruszane. Nieliczne publikacje zabytków szklanych pojawiają się w związku z badaniami misji zagranicznych w Cyrene czy Berenice.
Jak dotychczas nie odnaleziono dowodów świadczących o produkcji szkła na tych terenach. W związku z powyższym podczas dalszych badań brać pod uwagę należy zarówno możliwość produkcji lokalnej jak i prawdopodobieństwo importu. Dlatego też istotnym zdaje się być poszukiwanie analogii, które wskazywać mogą na źródło pochodzenia szkieł. Informacji można szukać np. w opracowaniach zabytków szklanych pochodzących z wykopalisk w Egipcie czy Syrii (Karanis, Marina El-Alamein czy Dura Europos). Te dwa ośrodki bowiem odegrały znaczącą rolę w historii rozwoju produkcji szklarskiej w starożytności, głównie z powodu dostępu do surowców szklarskich, przede wszystkim czystego i drobnoziarnistego piasku. Z drugiej strony nie można wykluczyć możliwości importu szkieł z terenu Italii, w której z początkiem I wieku masowo zaczęły powstawać pierwsze ośrodki produkcyjne zakładane przez rzemieślników aleksandryjskich i syryjskich. Powyższe zagadnienia dotyczące proweniencji i wstępnego datowania szkieł z Ptolemais z pewnością rozwiąże ich dalsze i systematyczne opracowanie.
W Ptolemais materiałem masowym bez wątpienia są liczne fragmenty wylewów i denek, będące elementami rozmaitych typów mis, talerzy, butelek czy kieliszków. Do nielicznej grupy zaliczyć można małe fiolki, ucha żeberkowe czy przypuszczalnie oczka do pierścionków.
Przypuszczalnie oczko do pierścionka G/ 011/04
Ucho żeberkowe G/058/05
Dekoracja zazwyczaj jest skromna i pojawia się sporadycznie. Z pewnością oryginalnym przykładem jest niewielka szklana lwia główka. Takiego rodzaju element zdobniczy, opracowany w głębokim reliefie, dla ozdoby umieszczano u spodu imadeł naczyń.
Szkła z Ptolemais charakteryzują się typowym kolorem dla szkieł starożytnych. W większości przypadków są to szkła o różnorodnych odcieniach niebieskiego, zielonego czy żółtego. Niewątpliwie czynnikiem decydującym było użycie odpowiednich związków metali, głównie tlenków miedzi, żelaza i manganu. Do znaczących czynników decydujących o barwie należały dodatkowo: czystość składu masy oraz temperatury i czasu trwania topnienia.
Spośród szkieł barwnych wyróżnić warto także fragmenty bezbarwne, nie rzadko o delikatnym odcieniu niebieskiego lub zielonego. Technikę sztucznego odbarwiania przy zastosowaniu dwutlenku manganu stosowano dopiero od końca I w.n.e. Odbarwienie szkła przyczyniło się zatem do zwiększenia nacisku na czystość masy i uzyskania odpowiedniej przejrzystości, co okazało się niezbędne przy wyrobie naczyń dmuchanych.
W przeważającej części fragmenty szkła uległy silnemu zniszczeniu, głównie na skutek przysypania ziemią i działaniu zawartych w niej składników, zwłaszcza kwasu węglowego powodującego nadżarcie powierzchni. Pod wpływem kwasów stopniowo ulegało dalszemu rozkładowi począwszy od mętnienia doprowadzając w niektórych przypadkach do całkowitego sproszkowania ścianek naczynia.
Rozkład szkła (iryzacja) G/082/02
Obecnie najważniejszym wydaje się być zabezpieczenie szkieł przed dalszą korozją i przede wszystkim, opracowanie generalnej typologii naczyń szklanych. Dalsze badania i analizy chemiczne odpowiedzą na pytanie czy Cyrenajkę można dołączyć do reszty ośrodków wytwórczości szklarskiej w starożytności.
Wiktoria Duda
Wybrana bibliografia:
Clairmont Ch.W., The glass vessels, in: The Excavations at Dura- Europos. Final Report IV, Part 5, New Haven, 1963.
Forbes R.J., Studies in Ancient Technology, vol V, Leiden, 1953.
Harden Donald B., Roman Glass from Karanis Found by the University of Michigan Archæological Expedition in Egypt, 1924-1929, The University of Michigan Press, 1936.
Isings C., Roman Glass from Dated Finds, Gronigen, 1957.
Kucharczyk R., Early Roman glass from Marina El- Alamein, in: PAM XVI, 2004, p. 93.
Warden G., Glass in: The Extramural sanctuary of Demeter and Persefone at Cyrene, Libya, Final Reports, vol. IV, UPenn Museum of Archaeology, 1984.