Mennictwo Cyrenajki przedrzymskiej
Pierwsze monety bite na terenie Cyrenajki pochodzą z końca VI w. p.n.e. Cyrenajka była wówczas częścią imperium perskiego. Za najstarszą mennicę działającą na tym obszarze uważa się Kyrene, ale w niedługim czasie monety zaczęły bić również: Barka, Euesperides i Teuchira.
Głównym motywem widniejącym na monetach emitowanych w miastach Cyrenajki była – do końca IV w. p.n.e. – roślina zwana silphium, występująca jedynie na tym terenie i będąca jednym z najważniejszych źródeł dochodów czerpanych przez główne miasta obszaru.
Bóstwem, którego wyobrażenie – obok silphium – pozostawało stałym motywem umieszczanym na monetach miast Cyrenajki, był Zeus-Ammon, którego kult w Cyrenajce był szczególnie silny.
Nieco później niż wizerunek Ammona, pojawiło się w mennictwie Cyrenajki wyobrażenie Apolla Karneiosa – innego bóstwa o rodowodzie lokalnym. Wspólna cechą przedstawień obu bóstw, których głowy ukazywane były przeważnie w profilu, był róg zaginający się ku dołowi i występujący za uchem.
Po wygnaniu z Kyrene w 440 r. p.n.e. lokalnej dynastii Battiadów, funkcję głównej mennicy regionu przejęła Barka.
Kiedy w 322/321 r. p.n.e. Cyrenajka stała się częścią państwa Ptolemeuszy, w lokalnym mennictwie zaszły znaczne przemiany. Zaprzestano wkrótce bicia monet złotych i srebrnych, zaś monety brązowe otrzymały motywy wspólne dla całego obszaru podlegającego Ptolemeuszom. Dominowały wśród nich drobne brązy trzech typów: Zeus-Ammon/orzeł, Ptolemeusz I/głowa Libii, Zeus-Ammon/przybranie głowy Izydy. Za główną mennice emitującą monety ptolemejskie w Cyrenajce uchodzi Kyrene, choć ostatnie badania nad materiałem numizmatycznym pozyskanym przez misję IA UW w Ptolemais pozwalają zwrócić większą uwagę na znaczenie tego założonego przez Ptolemeuszy w 1 poł. III w. p.n.e. ośrodka miejskiego w systemie monetarnym regionu.
Badania numizmatyczne w Ptolemais
Edykt Dioklecjana o cenach, przechowywany w Muzeum w Ptolemais, uważany jest za jedno z najważniejszych źródeł antycznych dotyczących ekonomiki rzymskiej i dziejów pieniądza na terytorium Cesarstwa. Począwszy od 2002 r., jednym z obszarów aktywności misji IA UW działającej w Ptolemais, stały się badania numizmatyczne.
Aktywność na polu numizmatycznym skupia się przede wszystkim na następujących zadaniach:
– Opracowywanie bieżących znalezisk numizmatycznych (monet greckich, rzymskich i bizantyjskich),
– Przygotowanie finalnej publikacji monet z polskich wykopalisk prowadzonych w tzw. Willi z widokiem w Ptolemais,
– Przygotowanie wystawy ?Skarb z Ptolemais” we współpracy z Gabinetem Numizmatycznym Zamku Królewskiego w Warszawie,
– Przygotowanie finalnej publikacji skarbu monet rzymskich z Ptolemais.
Do najważniejszych kierunków badań numizmatycznych, należą:
– Działalność mennicza w Ptolemais (okres hellenistyczny i początki władzy rzymskiej),
– Pieniądz zastępczy na terenie Cyrenajki w epoce wczesnego Cesarstwa,
– Monety przypisywane Cezarei w Kapadocji – mennictwo Cyrenajki w okresie Antoninów,
– Obieg monetarny na terenie Cyrenajki około połowy III w. n.e.
W latach 2002-2007 odkryto w Ptolemais blisko 2000 monet. Na tak dużą ilość znalezisk wpłynęły niewątpliwie intensywnie i metodycznie prowadzone poszukiwania z użyciem wykrywacza metali.
Skarb monet rzymskich z Ptolemais
W dotychczasowej historii badań numizmatycznych w Cyrenajce odkryto kilka niewielkich skarbów monetarnych, z których żaden nie pochodził z okresu wczesno- lub środkoworzymskiego.
Skarb monet rzymskich odkryty w 2006 r. w Ptolemais przez ekspedycje polska w jednym z pomieszczeń o charakterze przemysłowo-usługowym (zlokalizowanym w SW części badanego obszaru), liczy blisko 600 monet i wazy około 12,5 kg.
Kontekst archeologiczny towarzyszący znalezisku pozwala wskazać duże trzęsienie ziemi i jego konsekwencje jako przyczynę zasypania omawianego zespołu monet i nie podjęcia go przez swego właściciela.
Skarb składa się łącznie z 568 monet, w tym z: 15 monet srebrnych (głównie denarów) i 553 brązowych (sesterców), znalezionych In situ, tworzących kopiec spoczywający na poziomie posadzki pomieszczenia, do której to liczby doliczyć należy także 18 sesterców znalezionych w warstwach zalegających powyżej posadzek.
Latem 2007 r. przebywała w Ptolemais misja konserwatorska, w skład której weszli: konserwatorzy – Barbara i Marek Kołyszko (Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), archeolog i numizmatyk – Piotr Jaworski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), archeolog i dokumentalistka – Angelika Dłuska oraz student IA UW – Dawid Iwaniec. W wyniku jej prac udało się zidentyfikować większość monet wchodzących w skład skarbu. Ze względu na datę wybicia najmłodszych z monet wydaje się prawdopodobne, że katastrofą potwierdzoną skarbem z Ptolemais jest trzęsienie ziemi z 251 r. n.e.
Piotr Jaworski
Uwaga: w roku akademickim 2008/2009 prowadzone będą w Instytucie Archeologii UW zajęcia fakultatywne p.t.: “Greckie mennictwo Cyrenajki” (semestr zimowy) oraz “Rzymskie mennictwo Cyrenajki” (semestr letni). Wszystkich zainteresowanych studentów serdecznie zapraszamy!
—————————————————————-
Bibliografia:
P. Jaworski, Rzymskie mennictwo Cyrenajki (I w. p.n.e. – I w. n.e.). Odkrycia misji Instytutu Archeologii UW w Ptolemais, Biuletyn Numizmatyczny 2006, nr 4 (344), s. 251-264,
P. Jaworski, Ancient coins from the Warsaw University Institute of Archaeology excavations at Ptolemais, Libya (2002-2004), Archeologia 56, 2005, s. 77-90,
P. Jaworski, Skarb monet rzymskich z Ptolemais w Libii, Biuletyn Numizmatyczny 2007, nr 1 (345), s. 19-26,
P. Jaworski, Skarby Ptolemais, Uniwersytet Warszawski. Pismo Uczelni 2006, nr 5 (30), s. 25-27,
P. Jaworski, M. Kołyszko, K. Misiewicz, Skarb z Ptolemais. Rezultaty misji archeologiczno-konserwatorskiej (część 1), Biuletyn Numizmatyczny 2008, nr 1 (349), s. 27-38,
P. Jaworski, M. Kołyszko, K. Misiewicz, Skarb z Ptolemais. Rezultaty misji archeologiczno-konserwatorskiej (część 2), Biuletyn Numizmatyczny 2008, nr 2 (350), s. 95-102,
P. Jaworski, Cyrenaican coinage from the beginning of Roman rule. New evidence from Ptolemais, Światowit 6 (47), 2006, fasc. A, s. 11-18.