Jednym z zagadnień, które w pośredni sposób określają moment korzystania i funkcjonowania mieszkańców w Willi Leukaktiosa, jest sprawa wody. Sposób jej doprowadzania, wygląd akweduktów, cystern i innych obiektów przeznaczonych do gospodarki wodnej – wyjaśnienie powyższych zagadnień jest niezwykle istotne.
Mieszkańcy miasta narażeni byli na ciągłe problemy z zaopatrzeniem w wodę, gdyż zaledwie jeden akwedukt dostarczał ją do Ptolemais ze źródeł oddalonych aż o 25 kilometrów. Sam akwedukt powstał zapewne w okresie panowania cesarza Trajana, mocno zniszczony został w trakcie trzęsienia ziemi w połowie IV wieku n.e. (co doprowadziło miasto do częściowego upadku). Dopiero za czasów cesarza Justyniana akwedukt został naprawiony, czego efektem był ponowny rozkwit miasta. Dodatkowo nękające mieszkańców regularne susze spowodowały konieczność budowania w obrębie prywatnych kompleksów mieszkalnych niezależnych zbiorników wodnych.
Na dogłębne poznanie struktury gospodarki wodnej w Ptolemais potrzebne są wieloletnie badania (zarówno wykopaliskowe jak i badania nieinwazyjne – geofizyczne).
Na podstawie Willi Leukaktiosa, dzięki szczegółowym analizom, można odpowiedzieć na pytania dotyczące sposobu magazynowania i rozprowadzania wody w obrębie antycznego domu.
Na terenie objętym badaniami polskiej misji archeologicznej zidentyfikowanych zostało sześć zbiorników wodnych – antycznych cystern służących do magazynowania wody.
Po odsłonięciu i szczegółowej eksploracji cystern zadokumentowano materiał numizmatyczny, obiekty kamienne, szklane jak i kościane, lecz dominującymi artefaktami są elementy naczyń ceramicznych (około 3500 fragmentów). Można w większym stopniu uściślić powyższe zdanie twierdząc, iż niemal w każdym zbiorniku wodnym, była to ceramika codziennego, powszechnego użytku. Znalezione wewnątrz cystern fragmenty są elementami pojemników wykorzystywanych w kuchniach i warsztatach rzemieślniczych. Poszczególne formy tego typu naczyń powtarzają się na wielu stanowiskach basenu Morza Śródziemnego.
Cysterny z Willi z widokiem, zasilane były wodą pochodzącą z miejskiego akweduktu, lub wodą deszczową (z powierzchni retencyjnej-dachów- woda spływała do impluwiów na dziedzińcach, a stamtąd doprowadzana była kanałami do poszczególnych zbiorników).
Wloty do cystern osłonięte były kamiennymi oczepami, na których zazwyczaj ustawiany był potężny puteal, a w nim osadzona płyta bezpośrednio zakrywająca sam wlot. Pod oczepem znajdował się pionowy korytarz o mieszanej konstrukcji (kolejno bloki podtrzymujące oczep, metrowej wysokości rząd cegieł i tynkowana część korytarza rozszerzała się przechodząc w komorę główną cysterny).
Główne komory cystern różnią się zarówno kształtem (jedno lub kilkukomorowe), jak i rozmiarem (od około 20m3 do nawet 80m3).
Kamienny puteal
Dno cysterny ma charakterystyczny, lejowaty kształt, tworzący nieckę. Cięższe nieczystości zawarte w wodzie opadały na pochyłe dno, po czym stopniowo zsuwały się do wspomnianego zagłębienia. Zapewne w trakcie korzystania z cysterny okresowo przeprowadzano prace konserwacyjne, w trakcie których można było swobodnie usunąć nieczystości z zagłębienia, bez konieczności czyszczenia całego dna cysterny.
Materiał pochodzący z poszczególnych cystern był niezwykle różnorodny, zarówno pod względem chronologicznym jak i stylistycznym. Obok kilkudziesięciu monet i fragmentarycznie zachowanych rzeźb (materiał dosyć precyzyjnie datujący moment użytkowania poszczególnych cystern), najliczniejszą grupą artefaktów jest ceramika – a właściwie tysiące fragmentów ceramiki zarówno użytkowej kuchennej jak i stołowej czy amfor.
Pod względem ilościowym, największą liczbę fragmentów stanowią elementy naczyń użytkowych kuchennych (naczynia służące do gotowania lub przechowywania produktów spożywczych), a także dzbany (czerpano nimi wodę ze zbiorników). Również za pomocą innych naczyń zasobowych (m.in. amfor, których elementy także są zidentyfikowane wewnątrz cystern) czerpano w starożytności wodę ze zbiorników. Jest to zazwyczaj materiał spójny chronologicznie, którego analogiczne formy można znaleźć w opracowaniach ceramiki ze stanowisk z okolicznych miast.
Przykładowa ceramika
Dzięki materiałowi ceramicznemu można z całą pewnością stwierdzić, jakiego przeznaczenia w danym okresie była cysterna (mnogość materiału, różnorodność form i duża rozpiętość chronologiczna wskazują, iż w końcowej fazie użytkowania dana cysterna spełniała rolę śmietnika). Na podstawie numizmatów a także w oparciu o materiał ceramiczny można w miarę spójnie określić moment użytkowania kolejnych cystern z kompleksu mieszkalnego w insuli EXXI w Ptolemais.
WYBRANA BIBLIOGRAFIA
Arthur C., Bazama A., The aqueduct of Ptolemais, LibyaAnt 11-12, 1974-1975, p. 243-249
Auch M., Wyniki wstępnych badań nad zapleczem surowcowym do produkcji lokalnej ceramiki z Ptolemias, Warszawa 2007, in print;
Braund D., The Social and Economic Context of the Roman Annexation of Cyrenaica, in: G. Baker (ed.), Cyrenaica in Antiquity (Papers Presented at the Colloquium on Society and Economy in Cyrenaica, Cambridge March-April 1983),Oxford 1985;
Hayes J.W., The Hellenistic and Roman Pottery, [Paphos III], Nicosia 1991
Krealing C.H., Ptolemais : City of the Libyan Pentapolis, Chicago 1963
Lloyd J. A., Lewis P. R., Water supply and urban population in Roman Cyrenaica, LibSt 8, 1977, pp. 35-40
Peacock D.P.S., Roman Amphorae : Typology, Fabric and Origins, in: Methodes Classiques…, 1977, p.261-278
Pesce G., Il Palazzo delle Colonne in Tolemaide di Cirene, Roma 1950
Riley J.A., Coarse pottery, in: Excavations At Sidi Krebish Benghazi (Berenice), [Suplement to Libya antique V], vol.II, Tripoli, p.384-465;
Riley J.A., The Hellenistic and Roman Coarse Pottery in Cyrenaica, PhD Thesis, Manchester University, 1978
Stucchi S., Architettura Cirenaica [Monografie di archeologia libica, 9], Roma 1975
Szymon Lenarczyk